«Уйғур авази» гезити, 2 октябрь 2014 ж.

Уйғур театриниң 80 жиллиғиға даир/ Көпмилләтлик Қазақстан мәдәнийитиниң тәрәққиятида уйғур сәнъитиниң тутқан орни алаһидә. Буниңдин 80 жил илгири, йәни 1934-жили сентябрь ейида Алмутидики азсанлиқ милләтләр клубида хәлқимиз тарихидики тунҗа кәспий театримиз өз пәрдисини ачқан еди. Бүгүн биз  театримизниң бесип өткән йолиға нәзәр ташлисақ, өз мәдәнийитимизниң, сәнъитимизниң қанчилик жуқури дәриҗидә риваҗланғанлиғини ениқ көрәләймиз. Қ.Ғоҗамияров намидики җумһурийәтлик дөләт Уйғур музыкилиқ комедия театрида драма трупписидин бөләк хәлиқара фестивальларниң лауреатлири «Нава»(https://parvaz.kz/index.php/ensemble-nava), «Яшлиқ»(https://parvaz.kz/index.php/yashlik-group), «Сада», «Рухсарә»(https://parvaz.kz/index.php/ensemble-rukhsara) ансамбльлириниң моҗут болуши сәнъитимизниң алтун бөшүги аталған бу муқәддәс дәргаһниң миллийлик билән заманивийликни, өзидики тәкрарланмас алаһидиликләрни бирләштүргәнлигини көрситиду.

Қурулған дәсләпки күнләрдин башлапла Уйғур театриниң репертуаридин спектакльлар билән бирқатарда әсирләрдин мирас келиватқан нахша-сазлиримиздин, әвришим уссуллиримиздин түзүлгән концертлиқ программилар орун алди. Иҗадий коллективтики актерларму асасән нахшичи вә сазәндиләрдин тәркип тапқан еди. Мундақ болушиму тәбиий. Чүнки әзәлдин сәнъәтхумар хәлқимиз дәрт-һәсритиниму, шатлиқ-хошаллиғиниму нахша-саз арқилиқ ипадиләп келиватиду әмәсму!

Шуңлашқа театримизниң шанлиқ тәвәллуди нишанлиниш алдида турған бу күнләрдә униңда паалийәт елип бериватқан «Нава» фольклор ансамблиниң бесип өткән йолини театримизниң һулини қуруп, уни мустәһкәмләшкә қатнашқан сәнъәткарлиримиз паалийитидин бөләк қараш мүмкин әмәс. Тарихқа көз жүгәртсәк, әшу жирақ өтмүштә театримиз сәһнисидә һәртәрәплимә қабилийәткә егә сәнъәт маһирлириниң паалийәт елип барғанлиғиға көз йәткүзимиз. Мәсилән, исимлири мәмнунийәт билән тилға елинидиған Җалал Асимов, Абдулһәй Садиров,  Шерипҗан Сәлиев — драматург һәм сазәндә, Ғопурҗан Зәйнавдинов — композитор һәм сазәндә, Ханғоҗа Илиев — режиссер һәм нахшичи, Сәйдулла Қадиров, Әсқәрҗан Әкбәров, Исмайил Аюпов, Асим Мәхпиров, Меҗит Әхмәтов, Сетәм Исқақов, Өмәр Закиров, Мәрүпҗан Низамов, Ғуламхан Җәлилов, Әхмәт Насиров вә уларға кейинирәк қошулған Хеличәм Илиева, Руқийәм Иминова, Қәмбәрхан Қурбанова, Ризвангүл Тохтанова, Мәрийәм Семәтова, Селимәм Саттарова, Зулфира Қурбанова, Әхмәт Шәмиев, Рошәнгүл Илахунова, Мәхпир Бақиев драма әсәрлиридә роль иҗра қилиш билән биллә, концертларғиму дегилик қатнишип, саз, нахша-уссуллири арқилиқ тамашибинлар көңлидин чиқип, қәлбидин чоңқур орун алди.

Әндила шәкиллинишкә башлиған Уйғур театри уруш жиллирида Челәккә көчирилсиму, һәммә еғирчилиқларға чидап, нахша-саз вә уссуллири арқилиқ хәлиқниң дәрдини бөлүшти, арқа сәптикиләргә роһий мәдәт бәрди. Буниңда уруш жиллири театрға ишқа орунлашқан Ғәйрәт Кәримов, Мәмир Имиров, Чолпан Кәримова, Малик Сәлимов, Чолпан Сәлимова, Халидәм Җәлилова охшаш пешқәдәм сәнъәткарларниң қошқан һәссиси зор.

Уруш аяқлишиши биләнла театр коллективиға келип қошулған Үсүпҗан Сайитов (https://parvaz.kz/index.php/articles/872-2014-05-31-09-09-11), Тохтахун Бәхтибаев, Икрим Мәсимов(https://parvaz.kz/index.php/ikram-masimov), Реһан Разиева кәби талантлиқ яшларму концертлиқ программилар дәриҗисиниң техиму яхшилиниши йолида аянмай әмгәк қилди.

50-жилларниң ахирида уйғур сәнъитидә йеңи бир долқун һасил болди дәп ейтсақ, ашурувәткәнлик болмайду. Чүнки театр коллективи З.Әкбәрова вә башқиму кәспий билимгә егә кадрлар билән толуқлинип келиватқан бу дәвирдә уларниң қатариға тарихий Вәтинимиздин Кеңәш елигә көчүп чиққан Ғ.Қадирһаҗиев, С.Рәзәмов, Н.Мәмәтова (https://parvaz.kz/index.php/nurbuvi-mametova), З.Сетәков (https://parvaz.kz/index.php/zainulla-setekov) , А.Әхмәдий(https://parvaz.kz/index.php/abdirim-akhmadiy), Х.Қадирова, Қ.Муһәммәтов, М.Әзизов, Һ.Әзизова, Ә.Мәңсүров, С.Төләгәнов (https://parvaz.kz/index.php/saidakram-tolegenov), М.Һашимова, Р.Мәмәтова, А.Йүсүпова, Қ.Розиев, А.Мәмиров охшаш муқамлиримизни, миллий нахша-саз, уссуллиримизни қәлбигә сиңдүргән бир топ сәнъәткарлар қошулди. Шуниң нәтиҗисидә театрниң репертуари бейип, иҗадий мүмкинчиликлириму кәңийишкә башлиди. Әнди нахша-уссул ансамблини драма трупписидин айриш һаҗәт болди. 1970-жили ансамбль пешқәдәм сәнъәткар, маһир дапчи Үсүпҗан Сайитовниң тәкливи билән — «Нава» муқаминиң намида атилиду. Мошу йәрдә «Нава» ансамблиниң тәшкил қилинишини көпқирлиқ талант егиси, сәһнимизниң булбули Рошәнгүл Илахуновасиз тәсәввур қилишқа болмайдиғанлиғини ейтип өткинимиз орунлуқтур. У «Нава» ансамблиниң йетәкчи солисти сүпитидә репертуарини миллий нахшилар биләнла чәклимәй, бәлки һәрхил милләт нахша-сазлири билән бейитип, сәһнидә нахшиму ейтти, уссулму ойниди, қисқиси, уйғур сәнъитиниң сабиқ Кеңәш елидила әмәс, дуния сәһнисидә көрүнүшигә бебаһа төһпә қошти. Кейинирәк Рошәнгүл Илахунованиң йолини басқан Нурбүви Мәмәтова йеқимлиқ авази билән тамашибинларниң қәлбидин орун елип, «Нава» ансамблиниң шан-шөһритини йәниму ашурди.

Театр қурулған дәсләпки күндин башлап артистлиримиз муңлуқ, нәпис  хәлиқ нахша-сазлириниң, назук, җилвилик уйғур уссуллириниң әң яхши миллий хусусийәтлирини, әнъәнилирини сақлиған һалда тәшна жүрәкләрни бир-биригә улап келиватқан болса, «Нава» ансамблиниң алдида та һазирғичә әҗдатлиримиз жирақ әсирләр давамида яратқан бебаһа миллий ғәзнимиз, уйғур сәнъитиниң дурданиси «Он икки муқамни» сақлап қелиш, риваҗландуруш вә тәрғип қилип, әвлаттин-әвлатқа йәткүзүш охшаш муһим вәзипә-борч турған вә туриду. Илгири театримиз сәһнисидә «Рак», «Чәббаят», «Мушәврәк» муқамлириниң парчилири ейтилған болса, кейин бу муқамлар толуқ яңрап, тамашибинлиримизға арамбәхш дәмләрни беғишлиди. Һазир ансамблимиз «Пәнҗигаһ» муқами бойичә ишни башлиди. Ансамблимизниң муқамларни рәсмий үгинип, тамашибинлиримизға роһий озуқ беришидә театримизниң сабиқ мудири Мурат Әхмәдиев билән «Наваниң» бәдиий рәһбири болған Икрим Мәсимовниң зор әмгиги барлиғини алаһидә атап өтүшкә әрзийду. Шу чағларда Муратниң: «Икрим ака, әгәр бир жилда бир муқам үгәнсәңларму, он икки жилда он икки муқамни үгинип чиқишиңлар керәк», дәп тәләп қойғини һели ядимда. Икрим ака бу тәләпниң маһийитини чоңқур чүшәнгәчкә, ансамблимизниң муқамларни толуқ, рәсмий үгинишигә җиддий киришип, кечә-күндүз тәр төкти. Һазир биз Икрим ака башламчи болған шу  изгү ишни давамлаштуруп келиватимиз.

«Нава»(https://parvaz.kz/index.php/ensemble-nava) ансамбли өз паалийитини жуқури тәләпләр дәриҗисидә елип бериш биләнла чәклимәй, сәнъитимизниң келәчигиниму ойлаштурушни өзиниң борчи дәп һесаплайду. Шуңа һәрхил дәвирләрдики паалийитидә заман вә замандашлар тәливигә җавап бериш керәклигини чоңқур һис қилип, өз репертуарини бейитиш билән бирқатарда ансамбльниң иҗадий гүллиниши үчүн коллектив тәркивини Өзбәкстан вә Қазақстанниң сәнъәт дәргаһлирида кәспий билим алған, шундақла хәлиқ талантлириниң җумһурийәтлик конкурслиридин ғалип чиққан талантлиқ яшлар билән толуқлап кәлмәктә.

Умумән, «Нава» ансамблиниң гүллинишигә һазир һәммә мүмкинчиликләр яритилған. Һазир «Муқамлар сири» намлиқ программиниң үстидә иш қизғин кетип бариду. Бу, әлвәттә, чоң хошаллиқ. Бурун ансамбль әзалириниң һөкүмәт тәрәптин берилидиған мукапатларға қол йәткүзүши наһайити қийин еди. Ахирқи үч-төрт жилда «Наваниң» бирқатар артистлири мукапатларни елишқа муйәссәр болди. Буниң һәммисидә ансамблимизға һәртәрәплимә ярдәм берип, артистлиримизға имканийәт, шараитларни яритип бериватқан театримизниң мудири Савутҗан Сонуровниң һәссиси зор екәнлигини мәмнунийәт билән тилға алғум келиду. Савутҗан һәр күни дегидәк репетицияниң алдида кирип, әһвалимизни сорап, һәтта әсваплар тарлириниң бар-йоқлуғиғичә хәвәр тапиду.

Өтмүш тарихи «Көккөйнәкликләр» бәдиий һәвәскарлар өмигигә улашқан «Нава» ансамблиниң коллективи репертуарини һәрдайим йеңилап, театримизниң һәр жилқи йеңи мәвсүмигә йеңи концертлиқ программа тәйярлап келиватиду. Униң репертуаридин уйғур хәлиқ нахша-уссуллири билән бирқатарда өз аримиздин йетилип чиққан СССР хәлиқ артисти, СССР Дөләт мукапитиниң лауреати Қ.Ғоҗамияров вә Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән сәнъәт әрбаби И.Мәсимов, Ғ.Зәйнавдинов, Н.Кебиров, З.Сетәков, Ғ.Кәримов, И.Исаев, Һ.Сетәков, Ә.Сетәков кәби кәспий композиторларниң вә бәстикарлар С.Зәйналов, А.Һәмраев, А.Машаев, Т.Намәтов, А.Һезбақиевниң заман тәливигә лайиқ, тамашибинлиримизниң эстетикилиқ еһтияҗиға җавап берәләйдиған әсәрлиригә кәң орун берип келиватиду. «Нава» ансамблиниң һәр жилқи концертлиқ программисидин бөләк һәрхил жилларда М.Норузов, Н.Варисов, С.Мәшрәпова, Н.Қурванбақиева, Т.Әйсарова, М.Мәмәтбақиев, Д.Бурһанованиң йәккә концертлирини өткүзгәнлигиму артистлиримизниң маһарәт дәриҗисиниң жуқури екәнлигини дәлилләйду. Бурун ансамбльдики сазәндиләр нота билмисә, бүгүн махтиниш билән тилға алидиған йәнә бир нәрсә, сазәндилиримизниң һәммиси алий вә оттура кәспий билимгә егә  болуп, арисида нота билмәйдиғанлар йоқ. Бу, әлвәттә, кәспийлигимизни көрситидиған чоң утуқ.

Уруш жиллири вә уруштин кейинки еғир жилларда артистлиримиз ат-улақлар билән, миң бир җапа-мәшәқәттә Алмута вилайитиниң бир нәччә наһийәсигила концертлиқ программисини апарған болса, бүгүнки күндә «Нава» ансамблиниң гастрольлуқ сәпириниң географияси кәңийип, өз һүнирини пәқәт Қазақстандила әмәс, бәлки Өзбәкстан, Қирғизстан, Түркмәнстан, Әзәрбәйҗан, Татарстан, Пакстан, Португалия, Авғанстан, Һиндстан, Түркия, Иран, Кипр, ШУАР (ХХҖ), Венгрия, Финляндия қатарлиқ йеқин вә жирақ чәт әлләрдә тонутти. Мундақ гастрольлуқ сәпәрләр ансамбльниң иҗадий өсүшигә иҗабий тәсир йәткүзүп, утуқлар чоққисиға интилишиға илһам бәргәнлиги ениқ. Болупму 1993-жили ШУАРдин кәлгән атақлиқ уссулчи Турсунгүл Мәһәмәт, маһир сазәндиләр Мусаҗан Рози, Алимҗан Қадирийниң бизниң коллектив билән һәмкарлиқта ишләп тәҗрибә алмаштуруши, даңлиқ сазәндә Һүсәнҗан Җаминиң бир ай давамида биз билән Алмута вилайитиниң Уйғур, Панфилов, Челәк наһийәлиридә гастрольлуқ сәпәрдә болуши, кейинирәк ансамблимизниң гастрольлуқ сәпәр билән ШУАРда икки ай болуши коллектив әзалириниң иҗадий издинишигә, йеңилиқларға интилишиға, өз ишиға техиму җавапкәрлик билән қарап, репертуарини һәртәрәплимә бейитишиға чоң түрткә болди. Бизниң сазәндиләр, нахшичи вә  уссулчилиримиз улардин, асасән, миллийликни, иҗрачилиқ маһаритиниң нәпис вә назук сирлирини үгәнди.

«Нава» ансамблиниң уйғур музыка сәнъитиниң алтун ғәзниси — «Он икки муқамни» дуния сәһнисигә елип чиқип, бирнәччә қетим Түркияниң Стамбул шәһиридә өткүзүлидиған түркий тиллиқ хәлиқләрниң фольклорлуқ сәнъәт фестивалиға иштрак қилғанлиғи, 1991-жили Португалияниң Лиссабон шәһиридә өткән дуниявий хәлиқ иҗадийити фестивалида лауреат, 2009-жили Баку шәһиридә өткән «Муқамлар дунияси» хәлиқара муқамлар фестивалида дипломант, 2012-жили ансамбльниң сазәндиләр топи Ақтөбә шәһиридә өткән «Улы дала сарыны» җумһурийәтлик фестивалида дипломант аталғанлиғи, 2013-жили сазәндә  Марат Норузовниң Баку шәһиридә өткән «Муқамлар дунияси» ІІІ хәлиқара муқамлар фестивалида Әзәрбәйҗан Җумһурийити Мәдәнийәт вә туризм министрлигиниң Тәшәккүрнамиси билән тәғдирләнгәнлиги, 2014-жили яш нахшичи Алимҗан Абдуллаевниң Башқуртстанниң Уфа шәһиридә өткән «Урал-моно — 2014» хәлиқара фестивалиниң дипломанти атилиши мәзкүр коллективниң сәнъәттә  пәрваз қучқанлиғиниң ярқин мисалидур.

80 жиллиқ тарихқа егә «Нава» ансамблиниң бу утуқлирида, әлвәттә, һәрхил жилларда мәзкүр коллективни башқурған Үсүпҗан Сайитов, Икрим Мәсимов, Зәйнуллам Сетәков, Тайирҗан Худайбәрдиевниң вә бүгүнки күндики бәдиий рәһбири Ниязҗан Турсуновниң сиңәргән әмгиги бебаһа.

1990 — 2006-жиллар арилиғида мәнму бу иҗадий коллективниң гүллинип, утуқлар қазинишиға өз һәссәмни қоштум дәп ишәшлик ейталаймән. 1963-жилдин та бүгүнки күнгичә, йәни 51 жил давамида сөйүмлүк ансамблимизда ишләп, бир чағларда Қазақстан хәлиқ артистлири Ә.Шәмиев, М.Семәтова, М.Бақиев, Р.Илахунова, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән артистлири Ғ.Қадирһаҗиев, Т.Бәхтибаев, С.Исрайилов, Өзбәкстан хәлиқ артисти А.Әхмәдий, Өзбәкстанниң хизмәт көрсәткән артисти С.Рәзәмов вә башқиму көплигән пешқәдәм маһир сәнъәткарлар билән кәсипдаш болғанлиғимға, бүгүн шу устазлар паалийитини давамлаштуруп, ансамбльниң һәртәрәплимә иҗадий йүксилишигә үлүшини қошуп келиватқан Қазақстан хәлиқ артисти Нурбүви Мәмәтова, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән артисти Марат Мәмәтбақиев,  «Ерен еңбегі үшін» медалиниң вә «Мәдәниет қайраткері» бәлгүсиниң саһиби Толунай Әйсарова, «Мәдәниет қайраткері» бәлгүсиниң саһиби Нурәләм Қурванбақиева, Саһидәм Мәшрәпова, «Ерен еңбегі үшін» медалиниң саһиби Нуралим Варисов, Дилбәр Бурһанова, Луиза Розахунова кәби нахшичилар,  «Мәдәниет қайраткері» бәлгүсиниң саһиблири Ниязҗан Турсунов, Тайирҗан Худайбәрдиев, Мәхсәтжан Талипов вә Марат Норузов охшаш талантлиқ сазәндиләр вә «Навадики» көплигән шагиртлирим билән кәсипдаш екәнлигимгә өзәмни бәхитлик һесаплаймән һәм һәр күни улар билән репетициядә көрүшүп, сехирлиқ муқамлар дуниясиға чөкүшкә алдираймән. Чүнки алдимизда чоң той! Театримизға 80 жил! «Нава» ансамбли  бу тойда, чоқум, әсирләр садаси — сирлиқ муқамлар садасини йәнә яңритип, тәшна жүрәкләргә һөзүрлүк беғишлайду!

Азитим БУРҺАНОВ(https://parvaz.kz/index.php/azatim-burkhanov),

БМТ йенидики Хәлиқара әхбаратлаштуруш академиясиниң академиги,  «Құрмет» ордениниң саһиби.

http://uyguravazi.kz/?p=15257