| Сәнъитимиз дурданиси – өлмәс муқам! | |
|
Сәнъитимиз дурданиси – өлмәс муқам!«Уйғур авази» гезити 27.10.21
«...Әй, Муқам! Һаятқа иштияқ беғишлиғучи, өлмәс муқам! Сән өзәңниң тәңдашсиз мәнивий қудритиңни намайән қилип, заман заманлардин бери хәлқим арисида яшап келиватисән. Җаһанға миллионлиған инсанлар кәлди. Йоруқ дуниядики кәчүрмишлирини тамамлиғандин кейин, тәғдирниң түрлүк қисмәтлири билән дуниядин өтүп, аллиқачан топрақ астиға кирип кәтти. Бирақ сән өлмидиң, Муқам! Сән яшап кәлдиң! Чүнки сән меһнәткәш уйғур хәлқиниң сап қан-тәри бәдилигә яралғансән. Сән – хәлқим иҗадий меһнитиниң дурданисисән!..». Талай әдипләр мана мошундақ тәриплигән уйғур он икки муқамлириниң мәйин һәм җошқун садаси йеқинда Қ.Ғоҗамияров намидики дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ-комедия театрида төрт күн давамида зил яңриди.
Көптин бери муқамни тамашә қилиш арзусида жүргән тамашибинлар төрт күн давамида Уйғур театрида җуғиҗәм болушти. Төрт күн давамида һаяҗанлиқ дәқиқиләргә бөләнгән муқам мухлислири миладидин илгәрки иккинчи әсирдин таки, Уйғур Қараханийлар дөлити дәвригичә болған әлнәғмичилик дәври, уйғурлар дияриниң Тәңритағ, Памир, Кунлун, Қарақурум, Алтунтағ вә Тарим вадилири бағридики бостанлиқларда әлмисақтин тартип яшап кәлгән қедимий әҗдатлиримиз әлнәғмичилигиниң гүлләп яшниған алтун дәври билән дидарлашти, тонушти. Хәлқимизниң узун өтмүшигә, таки шу бир шаман, мани, будда динлириға итаәт қилған әҗдатлиримиз заманиға, муқамларни тикләштә һесапсиз әҗир сиңдүргән Сәидийә уйғур ханлиғи һөкүмранлиғиға, султан Абдурешитхан, мәшһур муқамшунаслар Аманнисахан, Қидирханлар, Маһмут муқамчилар заманисиға қайтип, муқамларниң қандақ мүшкүллүктә топлинип, рәтләнгәнлигини, тәкамуллашқинини йәнә бир қетим һис қилди. Төрт күн давамида Уйғур театрида иҗра қилинған «Рак», «Чәпбаят», «Мушаврәк», «Чаригаһ» муқамлирини тамашә қилғучиларниң диққитини шу бир уйғур сәнъитиниң раса гүлләнгән дәври – XV – XVI әсирләрни, шаһлар дәргаһини гәвдиләндүргүчи сәһнә декорациялири (сәһниләштүргүчи рәссам вә кийим-кечәкләр үлгисини тәйярлиған Гөзәл Мәмединова) өзигә мәһлия қилди. Уйғурларниң миллий нәқишләргә бай, классик үлгидики кийим-кечәклирини кийгән падиша сарайлириниң әһли (тикинчиләр – Зоһра Тохтахунова, Тамара Сәйдимова, Мәрийәм Савутова), муқамчиларниң зор маһарәт билән дастанларни иҗра қилиши, муқамлардики һәрбир миллий рәңгә алаһидә урғу бәргән һалда, сазәндиләрниң берилип чалған нәғмә-навалири адәмниң дилиға һәқиқий мәнада һөзүр-һалавәт беғишлиди. Униңға қошумчә хилму-хил миллий кийим-кечәктики жуқури маһарәтлик уссулчиларниң шу дәвир нәпәсини биз – бүгүнки әвлат еңиға йәткүзүп иҗра қилған уссуллири һәммини қайил қилди. Муқамларниң һәрбир көрүнүши аяқлашқанда, залдики тамашибинниң яңратқан гүлдирас алқишлирини «Мана, бизниң бүйүк әҗдатлиримиз! Мана, һәқиқий мәддаһлар! Әй,бизниң тәңдиши йоқ, гөзәл уйғур қизлири!», дәп ихтиярсиз мәғрурлинишниң ипадиси дәп чүшәндим. Залдикиләр өзлириниң һаяҗанини қизғин алқишлири, дәстә-дәстә гүллири билән ипадилиди. Муқамлардики йәккә уссулларни Динара Бәкриева, Шерин Илиева, Гүлнарәм Турсунова, Нигара Һевуллаева, Ләйла Иминова, Сәйпидин Мамут, Тайир Тохтибақиев, Илһам Исрайилов, Эльмира Сәйдуллаева, Зоһра Кәримовадәк «Рухсарә» ансамблиниң тәҗрибилик һәм йетәкчи уссулчилири иҗра қилди. Уларниң орунлишидики интайин мурәккәп һәрикәтләрдин қурулған йәккә уссуллар – дуния әһлини лал қиливатқан һәқиқий уйғур уссуллириниң ярқин ипадиси еди. Әйнә шундақ пәқәт уйғурларға хас җилвилик, һөсүндарлиқ, наз-кәрәшмилири билән инчикә һәм интайин мурәккәп һәрикәтләрдә чоңқур мәзмун ипадиләнгән миллий уссулларни сәһниләштүргән балетмейстерлар – Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән артисти Гүлнарә Сайитова, Эльмира Сәйдуллаева, Гүлбәһрәм Турдиева вә Эльдар Абдуллаевниң әмгиги бебаһа.
Уйғур театриниң 88-мәвсүмидики тамашибинларға тәғдим қилған бу чоң соғисидин бәк һаяҗанланған қазақ хәлқиниң көрнәклик шаир һәм язғучиси, тәрҗиман Дәулетбек Байтурсыноғлиниң тәсиратини билгүм кәлди. У өз пикрини төвәндикичә изһар қилди: – Уйғур хәлқиниң он икки муқами – әзәлдин келиватқан тарихий сәһнә әсәри. Мошу төрт күн давамида бу хәлиқниң йүксәк тарихини, мәдәнийитини, әдәбиятини, умумән, һәммә җәһәттин өз ичигә алған, қедимдин келиватқан чоң бәдиий сәнъәт қамусиниң бир қисмини тамашә қилдим. Уни Уйғур театри коллективи жуқури маһарәт билән бизгә намайиш қилди. Мән бүгүн уйғур хәлқиниң қедимий бай мирасини көрдүм, уйғурларниң миллий менталитетини көрдүм, қениға һәм җениға сиңип кәткән бәдиий сәнъитиниң пәқәт уйғурларғила хас алаһидилигини көрдүм. Бу алийҗанап вәзипиниң һөддисидин муваппәқийәтлик чиққан Уйғур театриниң барлиқ сәньәткарлири алдида баш егип, тазим қилимән. Әҗайип унтулмас тәсиратлар илкидә қалдим! – Һәқиқәтән, уйғур он икки муқами – дуния мәдәнийәт ғәзнисидики бебаһа гөһәр, хәлқимизниң әқил-параситиниң җәвһири. Мундақ музыка әсәри дуния милләтлириниң сәнъити тарихида камдин-кам учрайдиған надир әсәр болғачқа, бүгүн «Шәриқ мәдәнийитидики мөҗүзә» дәп тәрипләнмәктә,– деди һаяҗанини йошуралмиған йәнә бир тамашибинимиз – Алмута шәһири А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназияниң мудири Шавкәт Өмәров. – Уйғур театри коллективиниң муқамларни сәһниләштүрүш ишини қолға алғанлиғидин һәммимизниң хәвири бар. Бу һәқтә мәтбуатта хелидин бери йезилип келиватиду. Ишиниңки, мана бүгүн төрт күн болди, мән Уйғур театриға кәчқурунлуғи худди есил бир нәрсәмни тепивалғандәк, алдирап йетип келиватимән. Чүнки сәнъәткарлиримизниң бу мөҗүзини «тирилдүргәнлигидин» наһайити мәмнун болдум. Хәлқимиздә «Яхшиниң яхшилиғини ейт...» дегән сөз барғу. Мана шу турғудин, Уйғур театриниң бәдиий рәһбири Мурат Әхмәдиевқа алқишим чәксиз. Һелиму есимдә, Мурат Абдримоғлиниң беваситә күч чиқириши түпәйли, Уйғур театриниң қурулуш-реконструкция ишлири утуқлуқ аяқлашқинида, мән «Мурат ака, биз, уйғурлар, упримас ғәйритиңиз, мәккәм ирадиңиз үчүн сизгә һәйкәл орнитишимиз керәк» дәп һәзилләшкән едим. Бүгүн мән тәвәрүк сәһнимиздә уйғур он икки муқамини сәһниләштүрүштәк бир ишниң әҗайип йүксәк турғуда башланғанлиғиниң гувачиси ретидә, мошу ишларниң тәшәббускари, лайиһә муәллипи, режиссери Мурат Әхмәдиевқа бу шәрәплик һәм әһмийәтлик әмгиги үчүн йәнә бир қетим тәшәккүр изһар қилмақчимән. Әлвәттә, театр коллективиға чәксиз миннәтдарлиғимни билдүримән. Әлишер Наваий, Мәшрәп, Садиқий, Мәһзун, Қәләндәр, Һөвәйда, Аязи, Лутфи, Әрши, Билал Назим, Зелилий, Нөвбәтий кәби Шәриқниң бүйүк әлламилириниң ғәзәллири билән суғирилған муқамларни драматургия асасида, йәни вақиәләр, муқамларниң тәрәққиятидики түрлүк қариму-қаршилиқлар асасида, қәһриманлар иштракида пүтүн бир сәһнә әсәри сүпитидә сәһниләштүрүштә язғучи-драматург, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән әрбаби Әхмәтҗан Һашириниң әмгигиму алаһидә, әлвәттә. Мурат Әхмәдиев муқамларниң пәйда болушидин тартип, униң тәрәққият нуқтилирини йорутқан һалда, «Рак», «Чәпбаят», «Мушаврәк», «Чаригаһ» муқамлирини сәһниләштүрди. Һели есимдә, буниңдин икки жил муқәддәм «Рак» муқами Эгей деңизиниң қирғиғиға орунлашқан, антик дәвридин буян Артемиз вә Посейдон һәйкәллири, Диана вә Агамемнонниң термал булақлири сақланған сирлиқ – Измир, Бурса, Стамбул шәһәрлириниң сәһнилиридә зәп чирайлиқ яңриған еди! Мәшһур муқамшунас-сәнъәткар Аманнисахан билән Абдурешитхан иҗрасидики бүйүк муқамлар Түркия асминиға долқунлап кәткән еди. Шу пәйтләрдә муқамлиримиз яшиғансири – яширип, ейтилғансири – яңрақлишип, яшаватқанлар билән биллә өмүр пәйзини сүрүватқининиң шаһиди болған едим. Сатарим тариға җан риштисидин тар ешип салсам, Аниңким налисидин бенаваниң көңлини алсам. Муқам чалип, муқам ичрә муқамни дилға җа қилсам, Муһәббәт койиға салса, аниң алдида мән чалсам. Муқамларниң атасини Һүсәйнию, Әҗәм дәрләр, Булардин юқариким пәрдәи Баятини чалсам. Баяти һәқтә ала ядида чалсам пәя-пәйким, Көңүлләр бенава болғанини билсәм Нава чалсам. Аралап чалсам Ошшақни, ғәзәлни Ракқа йәткүзсәм, Шәбистану сәһәрләрдә Мушавирәк, Пәнҗигаһ чалсам!!! Мәшрәпниң ушбу ғәзәли билән башлинидиған «Рак» муқаминиң муқәддимисини яш талантлиқ нахшичи Меһрат Рәхмәтҗан иҗра қилди. Алаһидә тәкитләйдиған йери шуки, һәрқандақ муқамчи орунлашқа җүръәт қилалмайдиған, бәк мурәккәп мәзкүр арияниң чоңқур мәзмунини султан Абдурешитхан обризидики Меһрат өзигә хас кәң аваз диапазони, әҗайип иҗрачилиқ маһарити билән тамашибин дилиға йәткүзүшни билди. Аманнисахан ролини өзиниң көркәм гөзәллиги, зилва бой-турқи, классик ғәзәлләр мәтинлирини әйни нусхида тәләппуз қилиштики ениқ сәһнә нутқи һәм чирайлиқ авази билән иҗра қилғучи Луиза Розахунова театримиз репертуаридики бир түркүм музыкилиқ әсәрләрдә баш қәһриманлар образлирини яритип келиватиду. Л.Розахунова актерлуқ саһасида хелила тәҗрибигә егә актриса болса, Абдурешитхан ролидики Меһратниң кәспий театримизда паалийәт елип бериватқиниға техи көп вақит болғини йоқ. Абдурешитхан – униң Уйғур театри сәһнисидики биринчи роли. Шуниңға қаримай, нахшичи сәһнигә бәк ярашқан қәдди-қамити билән Абдурешитхан обризини һәртәрәплимә ечип берәлиди. Абдурешитхан билән Аманнисаханниң бир-биригә болған пак муһәббитини, муқамларға болған зор иштияқини яш нахшичилиримиз бабиға йәткүзүп орунлап, һәммини қайил қилди. Бу күнләрдә Нуралим Варисов, Саһидәм Мәшрәпова охшаш нахшичи муқамчилиримизниң йолини дадил давамлаштуридиған яш әвлат муқамчилириниң йетилип чиқиватқиниға һәқиқий мәнада мәмнун болиду киши. «Рак» муқамида Аманнисахан дадисиниң җиддий мәшиқләндүрүши вә өзиниң зор қизиқиши билән кичигидинла сатар һәм тәмбүр челишни үгинишкә башлайду. У өз арзуси йолида издинип, һөснихәт йезип, саз челишни, муқам ейтишни мәшиқ қилип жүргән күнләрниң биридә Султан Абдурешитхан шикарға чиқип, Аманнисахан яшиған жутқа келип қалиду. Ханимниң сәрвиқамәт җамалиға, шаирлиқ вә хәттатлиқ маһаритигә, музыка әсваплирини челиш истедатиға қайил болған Абдурешитхан, уни ордиға елип келип, муқам рәтләш, ислаһ қилиш ишлириға җәлип қилиду. Султан Абдурешитхан Аманнисаханниң әҗайип нәпис шеирлириға, адәмниң диққитини өзигә мәһлия қилидиған иҗрачилиқ қабилийитигә, әқил-параситигә һәйран қалиду һәм гөзәл шаирәни өз некаһиға алиду. Аманнисахан ордида техиму зор илһам билән издинип ишләшкә киришиду. Әйнә шундақ қизғин вақиәләргә толуп-ташқан «Рак» муқамидики вақиәләр «Чәпбаят», «Мушаврәк» муқамлирида давамини тапиду. Аталмиш муқамларда асасий қәһриманлар рольлирини иҗра қилғучилар – асасән «Нава» ансамблиниң нахшичилиридур. Чүнки мәзкүр әсәрләрдә иҗрачидин әң алди билән муқамни орунлаш маһарити тәләп қилинғачқа, режиссер өз новитидә муқамчи-нахшичилар рольлириға Нуралим Варисов (Муқамчи), Саһидәм Мәшрәпова (Абдурешитханниң аниси Гүлшәним), Фурқәт Зайиров (Шаир Деванә), Қазақстанниң хизмәт көрсәткән әрбаби Марат Норузов (Баяз сатарчи), Тайирҗан Худайбәрдиевни (Султан Сайитхан) лайиқ көргән, өз новитидә уларму бу вәзипиләрниң һөддисидин утуқлуқ чиққан. Шундақла «Нава» ансамблиниң бәдиий рәһбири Ниязҗан Турсунов – Қидирхан устаз, дапчи Назим Палтахунов болса, Вәзир рольлирини ойниди. Бизни йәнә бир хошал қилған йери шуки, театримизниң уссулчилири Эльдар Абдуллаев, Рамил Варисов, яш актриса Эмина Рәхмәтҗан, Саһиб Абдумайин, Саламәт Һевуллаеваниң йәккә нахшилири наһайити жуқури маһарәт билән иҗра қилинған. Шундақла «Чәпбаят» муқамида Таймир Керимов, Тайирҗан Тохтибақиев, Дилбәр Бурһанова, Саламәт Һевуллаеваниң бир-биригә қарита бәс-бәстә ейтқан бейитлири, уларниң беқишип ойниған шох уссуллири, ләпәрлири – «қедимий Қәшқәрниң қайнақ базарлирини» техиму җанландурувәтти. Режиссер һәрбир иҗрачиниң йәккә нахша орунлиши үчүн, муқамларниң композициялик қурулмисини сақлап қалған һалда, әсәргә бирқатар қошумчә номерларни киргүзгән. Җүмлидин «Рак» муқамида шаирә Патигүл Мәхсәтованиң шеир мәтинигә йезилған үч нахша орунлиниду. Демәк, бу қошумчә номерлар: нахшилар, аммивий уссуллар, ләпәрләр, миллий оюнлиримиз, уйғурларниң қолһүнәрвәнчилиги, түрлүк назу-немәтләр, мевә-чевиләр, содигәрләр қияпити арқилиқ муқамларниң мәзмуни техиму кәңийип, қедимий уйғур турмушини ениқ әкис әттүргән.
Һәр қетим пәрдә ечилғанда, муқам муқәддимисиниң муңлуқ (сатарда Абдумутәллип Җалалов) аһаңи залдикиләрни, худди сехирлап қойғандәк, шу тап узун тарихтин сада келиватқандәк җим-җитлиқ һөкүм сүриду. Бешидин талай еғир күлпәтләр өткән Муқамчиниң (Нуралим Варисов) дилларни ләрзигә салидиған Муқами зил яңримақта... Муқамларға тәәллуқ қатму-қат навалар зәнҗирдәк мурәккәп вақиәләр гирәләшкән һалда риваҗлинип, һәрхил музыкилиқ образлар көз алдимизда гәвдилиниватқинида, мән тамашибин залиға нәзәр салдим. Шу чағ тиңшиғучиларда һаяҗанлиқ, хошаллиқ вә үмүтварлиқ, җошқунлуқ вә көтирәңгүлүк, муң вә хиялчанлиқ, муһәббәт вә нәпрәт туйғулирини пәйда қилидиған муқамларниң, һәм сюжет тәрипидин, һәм сәһниләштүрүлүши җәһәттин болсун, бүгүнки тамашибин еһтияҗини толуқ қанаәтләндүргәнлигигә толуқ көз йәткүздүм. Спектакль башлинишида Аманнисахан: «...Һә, инсан үчүн әң қиммәт нәрсә – киндик қени төкүлгән муқәддәс зиминдур... Әзиз Вәтән, жуттин җуда болуш һечкимниң бешиға кәлмисун...», дәп роһий чүшкүнлүктә өз атисидин айрилишлири, әсәр йәкүнидә болса, муқамларниң Мәликәси сүпити билән «...Төмүр жүрәклик уйғур хәлқиниң он икки муқамини залимлиқ һечқачан йеңәлмәйду. Муқам чириғи аләмни йорутиду! Хәлиқ авази боғулмайду һәм көмүлмәйду! Томурумиздики қенимиз «муқам» дәп ақиду. Жүрәк-бағримиз «муқам» дәп соқиду. Муқамлиримиз өлмәйду, мәңгү яшайду!», дәп келәчәккә зор ишәнчә билән хитап қилиши – бу мәзкүр әсәрниң әң асасий «татлиқ меғизи» яки йәшкүчи түгүни болуп һесаплиниду. Шундақ қилип, «...Әсирләр өтүши билән Орхон, Селенга, Тарим дәриялирида еқип кәтмигән, дәвир еқиминиң чайқашлиридин есән-аман өтүп, өзини сақлап қалалиған, Алтунтағ, Отакен, Қарақурум, Тәңри тағлиридин ғулимай яшап кәлгән», уйғурни бәрдашлиққа, сәвирликкә вә үмүтварлиққа үндигән муқәддәс муқамлиримизниң, һазирчә, төрт қисми йеңичә яңриди.
— Бийилқи мәвсүмдә коллективимизниң есил сүпәтлик спектакль һәм концертлар билән тамашибинлар көңлидин чиқиватқини – һәммимиз үчүн чоң хошаллиқ, – дәйду Уйғур театри мудириниң вәзиписини атқурғучи Савутҗан Сонуров. – Мана төрт күн мабайнида, карантин тәләплири, муқамларни пәқәт алтә йүз адәм тамашә қилалиди. Кәлгүсидә, йәни карантиндин чиққанда, тамашибин залимиз муқам мухлислириға лиқ толиду, дегән үмүттимән. Бизгә 2023-жилғичә чәт әлләргә гастрольға беришқа рухсәт йоқ. Шундиму мәзкүр муқамларни үч тилға, йәни қазақ, рус вә инглиз тиллириға тәрҗимә қилдуруп, тәйярлап қойдуқ. Бу, демәк, келәчәктә муқамлиримиз чәтәллик тамашибинлар үчүнму яңрайдиған болиду. Бийилқи мәвсүм аяқлишиши билән, 2022-жилниң май айлирида Әмгәкчиқазақ, Панфилов вә Уйғур наһийәлиригә гастрольға чиқишни нийәт қиливатимиз. Чүнки йезилардики тамашибинлиримизни бәк сеғиндуқ. «Рак», «Чәпбаят», «Мушаврәк», «Чаригаһ» кәби төрт муқамни сәһниләштүргүчи әдиплиримизниң тәкитлишичә, һазирчә уйғур он икки муқами – сәһнимиздә қир-сирлири, мәзмун-маһийити, қәдрийәтлири техи толуқ ечилмиған тиң. Қазақстан Җумһурийити Мәдәнийәт вә спорт министрлигиниң йеқиндин қоллап-қувәтлишидә муқамларни толуғи билән һазирқи тәриздә сәһниләштүрүш ишлири техи әнди қолға елинди. Бу қетимқи төрт муқамдин кейинки йәнә сәккиз муқамни сәһниләштүрүштәк улуғвар шәрәплик вәзипә – Уйғур театри коллективиниң әнчисидә турупту. 2022-жилниң реҗисигә киргүзүлгән «Пәнҗигаһ», «Өзһал» муқамлири шулар җүмлисидиндур.
Гүлбаһар НАСИРОВА. Сүрәтләрдә: сәһнидин көрүнүшләр. |
